راهکارهایی برای حفاظت از آثار تاریخی ومیراث فرهنگی در ایران

 

سخنران:سمانه بیرجندی

موضوع:  راهکارهایی برای حفاظت از آثار تاریخی ومیراث فرهنگی در ایران

مکان: کمیته پژوهش

تاریخ : 29 مارس 2021

ماهنامه بشریت :شماره 232

https://bashariyat.org/?page_id=26529 

صفحه : 36

لینکهای انتشار:

 https://deutsch.bashariyat.org/?p=4426 

Strategien zur Erhaltung und Erhaltung historischer und antiker Denkmäler im Iran 

میراث فرهنگی بخش عمده ای از تمدن و نمایان کننده هویت گذشتگان است که امروزه نقش مهمی در توسعه کشورها ایفا می‌کنند. به همین دلیل حفاظت از آن در زمره اولویت های مهم کشور قرار دارد. آثار باقی مانده از گذشتگان در حوزه میراث فرهنگی محسوب می‌شوند که منحصر به فرد وزیر قابل جایگزین ودر میان نسل ها از ارزش و احترام زیادی برخوردار است. ایران با داشتن تمدن کهن ثروت عظیم فرهنگی در این زمینه دارد. در این پژوهش به بررسی اهمیت و راهکارهای حفاظت از آن می‌پردازیم موضوع میراث همیشگی است و کنوانسیون یونسکو در مورد حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی در سال ۱۹۷۲ میراث فرهنگی را با طبقه بندی های زیر تعریف کرده است یک آثار تاریخی مانند کارهای معماری کارهای تاریخی مجسمه تراشی نقاشی کتیبه‌ها و غیره از منظر تاریخی و هنری و علمی برجستگی هایی در ارزش‌های جهانی دارند و همچنین ساختمان های گروهی که جدا از هم و یا پیوسته به هم که از نظر معماری شان یک شکل بودن و یا جایگاه شان در منظره از لحاظ تاریخی و علمی و هنری برجستگی هایی در ارزش های جهانی دارند. میراث فرهنگی به دو گروه تقسیم می شود که شامل اشیا فرهنگی قابل لمس و غیر قابل لمس می باشد. میراث قابل لمس شامل منطقه، اثر تاریخی و بنا می باشد. میراث غیر قابل لمس شامل هرنوع اصطلاح، زبان، عملکرد، رقص، شعر، آهنگ، مواد هنری که ممکن است وجود داشته یا دارند، مرتبط با میراث آن کشور است. اما چگونگی به کارگیری مفهوم یا تمرین کارهای حفاظت برای تشخیص دادن کمی دشوار است. در عمل، قضاوت و تصمیم در حفاظت، ملاحظاتی اخلاقی است تا احتیاجات زیبایی. برای برآوردن مفهوم ماهیت واقعی و تمایل برای آشکار کردن و حفظ میراث به شکل اولیه آن، راهبردها و منشورهای بین المللی حفاظت مانند: اصول و استاندارد های حفاظت که بر اساس کدهای اخلاقی بیان شده، تهیه کرده اند. کدهای اخلاقی به صورت “مجموعه ای از اصول و ارزش های اخلاقی ” تعریف می شود. برای کار در خارج از کشور یا به صورت محلی، ملاحظات اخلاقی بهترین راه رسیدن به اهداف حفاظت میراث می باشند. این کدها حفاظت کننده و کارورز را برای احترام، درک و تقدیر بیشتر از میراث فرهنگی تشویق می کند. اصول اساسی و استاندارد های حفاظت که در منشورهای بین المللی آمده شامل:* ضبط و تحقیق دقیق قبل از اقدام* کمترین تغییر در استخوانبندی تاریخی. *حداقل ریسک در از دست دادن چیزی به صورت قابل توجه، آسیب یا عدم اطمینان در عملکرد. اقدامات: برگشت پذیر بودن اقدامات. ابقا حداقل ساختار اولیه. استفاده متمایز یا قابل تشخیص از مواد جدید و اضافی. همفکری در تفسیر و همفکری در استفاده. احترام برای کیفیت محل. ترجیح مواد اصلی و طرزکار. طول عمر کار به پایان رسیده. در واقع مطابق با اصول حفاظت، عمل حفاظت از بنا باید تا حد ممکن ساختار اولیه بنا و استخوان بندی آن را نگه دارد. در محله اول میپردازیم به اینکه چه عواملی تاثیر در تخریب آثار تاریخی و میراث فرهنگی دارد: آثار تاریخی و باستانی به جز اینکه تحت تاثیر روند طبیعی افول و زوال قرار دارند در برخی موارد به طرز کامل قابل کنترل نیستند و همواره توسط عوامل متعدد دیگر نیز مورد تهدید و در معرض خطر هستند از عوامل اقلیمی و طبیعی گرفته تا برخی رفتارهای انسانی موقعیت جغرافیایی، زلزله خیز بودن، خشکسالی، باران های موسمی، سیلاب های ناشی از آن، حفاری های غیرمجاز، آتش سوزی، تغییر در بافت شهر هایی با قدمت تاریخی، حملات توریستی، و دست درازی سودجویان به آثار تاریخی برای پیدا کردن اشیا دارای ارزش و در نهایت خرابکاری فرهنگی. در مرحله دوم میپردازیم به عمده مشکلات در ایران در حفظ و نگهداری آثار تاریخی که شامل: ۱-بی‌توجهی مسئولان و مدیران مربوط به ارزش آثار تاریخی و فرهنگی کشور است و همچنین مدیریت شهری در ایران با مدیریت میراث فرهنگی هماهنگ نیست مخصوصاً در بافت های تاریخی ایران میراث فرهنگی به دنبال یک راهکار و شهرداری هم به دنبال راهکار دیگر است به همین دلیل هیچگاه با یکدیگر به تعامل نمی رسد. ۲- عدم دانش کافی جهت حفاظت و مرمت اشیاء آسیب دیده یا موزه ها و آثار تاریخی عدم ایمنی و تجهیز کنترل و نظارت و حفاظت ۴-عدم به نیروی انسانی آموزش دیده برای حراست و نگهبانی نبود راهنمایان در تمامی فصول سال در مراکز تاریخی به خاطر عدم بها دادن به آنها و نداشتن بیمه و دریافت مبلغ جزئی ۵-عدم زیرساخت‌های مناسب برای گردشگری ۶-عدم فرهنگ سازی مناسب و آموزش از طریق رسانه‌ها که عمده مسئولیت آن با صدا و سیما آموزش و پرورش و خانواده میباشد ۷-عدم بودجه مناسب و کافی جهت مرمت و بازسازی و حفاظت و همچنین بهره وری ۸-عدم توجه به صنعت پرسود گردشگری که کمک کننده به رونق اقتصادی و نیز تامین کننده بودجه کافی برای حفظ و نگهداری آثار می باشد. با توجه به موارد عنوان شده نگاهی خواهیم داشت به دیگر کشورها که برای حفظ و نگهداری آثار تاریخی خود به راهکار هایی دست یافتند که بسیار موفقیت آمیز و موثرترین بوده است؛ به طور مثال فرانسه که یکی از نخستین مقاصد توریستی جهان، محسوب می شود. این کشور همه ساله پذیرای میلیون ها توریست است و حتی بعضی سال ها تعداد توریست ها از کل جمعیت این کشور بیشتر می شود. برای نمونه در ۲۰۱۷ میلادی، ۸۹ میلیون گردشگر از این کشور دیدن کردند و اینگونه رتبه نخست پربازدیدترین کشورجهان را کسب کرد. از جمله عاملان و صاحبان میراث فرهنگی در فرانسه؛ حکومت، قدرت های محلی، انجمن ها و صاحبان خصوصی هستند این شرایط و افراد باعث شدند وضعیت میراث فرهنگی در این کشور مطلوب باشد. در واقع در بسیاری از کشورهای توسعه یافته از جمله فرانسه شکل گیری انجمن های غیر دولتی برای حفاظت از میراث فرهنگی سابقه ای طولانی دارد. در این کشور حفاظت از میراث فرهنگی جز اولویت های اصلی دولت است و سازمان های غیر دولتی نقش تعیین کننده ای در این زمینه دارند. اعضای انجمن ها بیشتر افراد بازنشسته هستند که دربردارنده گروه های تحصیل‌کرده است که دغدغه میراث و فرهنگ خود را دارند و وقت و انرژی زیادی را برای آن اختصاص می دهند. از جمله فعالیت های این انجمن ها که نقش مهمی در حفظ میراث فرهنگی این کشور دارد می توان به اطلاع رسانی، ایجاد حساسیت در جامعه نسبت به میراث و هویت فرهنگی اشاره کرد. همچنین مستندسازی این دسته از فعالیت ها شامل اقدامات ترویجی و تبلیغی (توزیع بروشور، تراکت، دسته از فعالیت ها طومار، چاپ کتاب، نمایشــگاه، کنفرانس، بازدید، ورود به مدارس، حضور در رادیو و تلویزیون و چاپ مطلب در مطبوعات) شرکت در رویدادهای ملی و بین المللی مانند روزهای میراث فرهنگی در اروپا که هر سال در ماه سپتامبر برگزار می شود. شناسایی و فهرست کردن عناصر میراثی و در مواردی درخواست ثبت آنها و جمع آوری اسناد قدیمی مربوط به شهر مانند روزنامه ها و کارت پستال های قدیمی، مرمت بناهای تاریخی و همکاری در تهیه طرح های شهری از دیگر اقدامات این انجمن ها در راستای حفاظت و توجه به میراث فرهنگی فرانسه است. نکته حائز اهمیت دیگر میزان آگاهی و علاقه جامعه نســبت به میراث فرهنگی است. آنچه در فرانســه مشاهده می شود حاکی از این است که مردم به میراث خود علاقه مند هستند و حفاظت از آن را ضروری می دانند. یکی از اقدامات دولت فرانسه برای ورود گردشگر به این کشور امکاناتی است که در اختیار گردشگران قرار می دهد. برای نمونه پرواز های ارزان قیت باعث شده همسایگان فرانسه در کمتر از چند ساعت خود را به این کشور برسانند. در این کشور شبکه حمل و نقل قطارهای سریع السیر به مردم محلی و هزاران مسافر خدمات فوق العاده ای ارائه می دهد. کشوربعدی ایتالیا می‌باشد که دارای آثار باستانی فراوانی است و مهمترین آنها را میتوان در شهر رم مشاهده کرد. این کشوربه منظور کنترل و تامین هزینه های سنگین نگهداری آثار باستانی و تعمیرات بافت های قدیمی، از روش های هوشمندانه ای مثل واگذاری به صورت اجاره و یا کامل به بخش خصوصی بهره می برد و در طول سال های اخیر با هزینه های سنگین تعمیرات و نگهداری و همچنین درآمدزایی بناهای معروفی مثل کولوسئوم، برج تاریخی پیزا و فواره تروی روبرو شده است. حفظ این بناها به گفته یکی از مقامات این کشور به لحاظ این که بخشی از تاریخ ایتالیا است و به عنوان جاذبه های گردشگری موجب درآمد زایی می گردد، دارای اهمیت بسیار زیادی است. اما خطری که همیشه این بناهای تاریخی را هم در این کشور و هم در سایر کشور ها تهدید می نماید واقع شدن آنها در مراکز شهر های بزرگ و در معرض باران های اسیدی، آلودگی هوا و مواردی از این دست می باشند. اما دولت ایتالیا به جای اینکه این بناها را به دلیل هزینه های سنگین نگهداری آثار باستانی رها کند و موجب لطمه به تاریخ و تمدنش این کشور گردد، بخش خصوصی را جهت سرمایه گذاری در این حوزه ترغیب نموده است، به عنوان مثال یکی از شرکت های معروف در فراوری کیف و کفش به نام تادس برای سرمایه گذاری در بازسازی بنای کولوسئوم و دو شرکت معروف دیگر نیز برای سایر بناهای تاریخی این کشور اعلام آمادگی نموده اند. بیشترین یاری را به منظور حفظ تاریخ و تمدن این کشور، شرکت تادس با 30.66 میلیون یوروی سرمایه گذاری در پروژه تعمیرات بنای تاریخی کولوسئوم را انجام داد. راه چاره دیگر دولت ایتالیا نیز که بیش از 103 ساختمان تاریخی شامل چندین قلعه، صومعه، کلیسا و برج های تاریخی را شامل می گردد، واگذاری کامل این بناها به بخش خصوصی اما با یک شرط که آن هم تجهیز و تبدیل این مکان ها به جاذبه های توریستی از قبیل هتل، رستوران و سایر جاذبه های توریستی است و همچنین این کشور برای حفاظت از دوربین های مجهز و ارتش و پلیس به صورت شبانه روزی و در حالت آماده باش استفاده میکند. نمونه ای دیگر شهر تاریخی «پراگ» پایتخت و بزرگ‌ترین شهر جمهوری چک و چهاردهمین شهر بزرگ اتحادیهٔ اروپا است، شهری که بیشتر آثار تاریخی آن به قرون وسطی و دورهٔ رنسانس متعلق است. این شهر نمونه‌ای مثال‌زدنی و قابل قیاس از نظر ارزش تاریخی و شرایط نگهداری برای برخی شهرهای دارای بافت‌های تاریخی در ایران است، شهرهایی مانند یزد، تهران، اصفهان و شیراز. البته شهرهای تاریخی ایران با پراگ فقط در حالت کلی قابل مقایسه‌اند و شباهتی در جزییات، چگونگی حفاظت و نوع کاربری با یکدیگر ندارند. در واقع پروژه‌های تعریف‌شده برای مرمت بافت تاریخی «پراگ» پروژه‌هایی که شش مرحلهٔ حفاظت، نگهداری، مراقبت، مرمت، بازسازی و سازگاری در آن‌ها طی می‌شود. مدیریت شهری برای حفاظت از بافت تاریخی این شهر اقداماتی کرده که این بافت تا کنون زنده و پر از گردشگر مانده است، در این شهر تاریخی، یکسری قانون برای همهٔ ساختمان‌های واقع در بافت تاریخی وضع و در آن‌ها تأکید شده است که اجازهٔ ساخته شدن هیچ بنای جدیدی در این بافت داده نمی‌شود، مگر این‌که ظاهر آن شبیه بناهای قدیمی موجود در بافت باشد. محدودیت ارتفاع مطابق با ارتفاع بناهای قدیمی و جلوگیری از هرگونه تخریب را از جمله قوانین وضع‌شده برای حفاظت از بافت تاریخی شهر پراگ است و بناهای تاریخی موجود در این شهر فقط مجاز به بازسازی و سامان‌دهی هستندوهمچنین دربارهٔ چگونگی تردد وسایل نقلیه در این شهر، تا چند سال پیش، «تراموا» در بخش‌هایی از پراگ فعالیت می‌کرد، اما با توجه به این‌که مسوولان شهری اطمینان نداشتند که عبور تراموا به این بافت آسیب وارد می‌کند یا خیر، تراموا دیگر از بافت تاریخی عبور نمی‌کند؛ اما مترو هنوز در این شهر به فعالیت خود ادامه می‌دهد، چون تونل آن در عمق بسیار زیاد و در تونل‌هایی که برای جنگ جهانی ایجاد شده‌اند، قرار دارد. وجود یک مدیریت منسجم میان مدیریت شهری و میراث فرهنگی را از دیگر اقدامات انجام‌شده در بافت تاریخی پراگ با هدف حفاظت از این بافت است. با توجه به نمونه های گفته شده می توان استفاده از این راهکارها را در کشور ایران مورد توجه قرارداد. ابتدا باید در ایران نیز اهمیت وجود آثار تاریخی و اهمیت تمدن کشور و حفظ و نگهداری از آن چه در مسئولان و چه برای مردم بالا برده شود که می‌توان با الگوبرداری از کشورهای موفق در این زمینه به این مهم دسترسی پیدا کرد ۲-مشکل عدم بودجه کافی را همانگونه که در الگوهای دیگر کشورها گفته شد می توان با ایجاد همکاری دو طرفه بخش خصوصی و دولتی برطرف کرد در واقع با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی دولت هم می‌تواند به درآمدزایی برسد و هم از آثار تاریخی کشور محافظت و نگهداری کند. مرمت بناهای تاریخی با ارزش بهسازی معابر گذرگاه‌ها و محوطه های داخلی بافت، پل ها و آثار باستانی در موزه ها با حمایت بخش خصوصی که لازمه تحقق این امر ایجاد مشوق ها و سیاست‌گذاری‌های لازم در برنامه حفاظت و احیای این آثار است انجام شود تمام دستگاه‌ها باید به یک اجماع ملی در حفاظت و احیای آثار برسنددر غیر اینصورت معجزه ای رخ نمی دهد. اهداف اساسی پروژه همکاری بخش دولتی و خصوصی را در راستای بازسازی بناهای تاریخی میتواند؛ حفظ هویت بناهای تاریخی و احساس وطن دوستی در مردم، رسیدن به مفاهیمی با ارزش تر از بازسازی و نگهداری آثار تاریخی با نگاه ویژه به سرمایه های ملی به جای منابع درآمدی، احساس مسئولیت بیشترمردم نسبت به حفظ بناهای تاریخی با ورود بخش خصوصی به این حوزه، افزایش موقعیت های شغلی با کارآفرینی و یاری به فقرزدایی، بازسازی کامل بناهای تاریخی در مدت محدود که هدف اصلی می باشد. اما اهداف زیر نیز با انجام پروژه های بازسازی بافت های سنتی و بناهای تاریخی مد نظر است: رشد و پیشرفت شهری: با واگذاری این پروژه به بخش خصوصی، مشاغل بسیاری ایجاد می گردد. حفظ تنوع بین فرهنگی: توجه به اقوام مختلف بیشتر شده، به گونه ای که فرهنگ قومیت های محلی با جذب توریست بیشتر معرفی می شوند. دسترسی یکسان به منابع: زمینه برای مرکز زدایی فراهم و سرمایه لازم به منظور رشد مناطق دور از پایتخت نیز مهیا می گردد. حفظ همکاری بین شهروندان: با دعوت از عموم برای بازسازی، احساس تعلق خاطر به هویت فرهنگی در بین مردم بیشتر می گردد. حفظ هویت شهری: با بازسازی بناهای تاریخی، مردم هرگز ریشه تمدن و فرهنگ خود را از یاد نخواهند برد، چرا که این آثار تاریخی به عنوان نماد فرهنگی، هویت تاریخی مردم را حفظ می نماید. افزایش احساس افتخار ملی: هدف نهایی از بازسازی آثار تاریخی مفهومی با ارزش تر از درآمد دارد که با دیدن بناهای تاریخی را در شرایط مناسب و جذاب به کشور خود احساس بهتری دارند. فرهنگسازی و آموزش نقش بسیار بزرگی در کمک رسانی به این هدف دارد وقتی اطلاع رسانی و آموزش در سطح کشور به شکل گسترده‌ای انجام شود احساس مسئولیت شهروندی را بالا می‌برد که دیگر شاهد بناهایی با هویت کهن و زخم زمان بر پیکر خود باشیم مانند دیوار نویسی ها و کنده کاری ها. در واقع رفتار خود مردم نسبت به این آثار از اهمیت بالایی برخوردار است. استفاده از تجربیات و ایده‌های افرادی که سطح دانش آنها در این زمینه بالا است و همچنین ایجاد فضای مناسب برای رشد دانشجویان و رشته‌های تحصیلی مربوط و همچنین به کارگیری دانش و ایجاد شغل هایی در این زمینه که خود باعث تشویق و ترغیب آنها به همکاری می شود. پرورش و آموزش نیروهای انسانی برای حراست و نگهبانی از اهمیت بالایی برخوردار است در واقع می توان در مقابل مشکل عدم نیروی کافی برای حراست از راهکاری مثل سربازان وظیفه در جهت آموزش و حراست آثار تاریخی استفاده کرد که هم کم هزینه تر برای دولت است و هم دوران خدمت سربازان در راستای هدف بزرگی سپری می‌شود. با توجه به تمامی موارد گفته شده دولت باید در این راستا هم به حفظ آثار و تمدن بپردازد و هم به فکر گسترش صنعت گردشگری و جاذبه‌های توریستی باشد که نتیجه آن رونق اقتصادی کشور می‌شود البته این خود نیاز به زیرساخت های مناسب دارد اما در مجموع تمام این موارد وابسته به یک مدیریت کامل جامع در سطح کشور می باشد که همراه با ایجاد یک مدیریت منسجم میان مدیریت شهری و مدیریت میراث فرهنگی است. در راستای نیل به این هدف، باید از ظرفیت بناهای تاریخی که به‌عنوان گنجینه‌ارزشمند گذشتگان محسوب می‌شوند و می‌توانند در جذب گردشگران داخلی و خارجی کمک شایانی کنند، بهره برد و نباید در این عرصه با فرصت سوزی و هدر دادن سرمایه‌های معنوی سبب سرشکستگی در برابر آیندگان شد.